Manipulacja emocjonalna możliwa jest tylko wówczas, gdy druga osoba jest na nią podatna. Każdy z nas ma w sobie sporo "wyzwalaczy", które mogą stać się dla szantażysty punktem zaczepienia. To nagromadzone żale, niepewność, lęk. Szantaż tego rodzaju może dotyczyć relacji pomiędzy partnerami lub małżonkami, rodzicem a dzieckiem, szefem i podwładnym lub kolegami z pracy.
Definicja szantażu emocjonalnego
Warto rozpocząć od odpowiedzi na pytanie, co to jest szantaż emocjonalny i jak go rozpoznać. Szantaż emocjonalny jest zjawiskiem, w którym jedna z osób przekazuje drugiej - w mniej lub bardziej bezpośredni sposób - informację o swoich oczekiwaniach, wymuszając na niej ich spełnienie w obawie przed przykrymi konsekwencjami lub w celu uniknięcia poczucia winy. Może to być przekaz dosłowny, w formie zdania warunkowego typu: "Jeśli ci na mnie zależy, zrobisz to, o co proszę". Często jednak szantaż emocjonalny jest o wiele bardziej subtelny i dochodzi do niego w relacji, która na pozór wydaje się pozytywna.
Nie zawsze emocjonalny szantaż towarzyszy dwojgu ludziom od początku. Często wkrada się stopniowo, w formie początkowo akceptowalnej i incydentalnej. Warto podkreślić również, że nie zawsze szantażysta jest świadomy tego, co robi, choć w wielu przypadkach premedytacja jest istotnym elementem. Zanim nazwiemy czyjeś zachowanie szantażem emocjonalnym, upewnijmy się, czy przemawiają za tym konkretne symptomy. Są to:
- Żądanie szantażysty - nie zawsze wyartykułowane. Czasami ma ono formę sugestii.
- Opór szantażowanego nie przejawiającego entuzjazmu w danej sprawie.
- Presja szantażysty - na tym etapie żądanie może być uzasadniane lub racjonalizowane.
- Groźby wskazujące, że odmowa będzie skutkować przykrymi konsekwencjami.
- Uległość szantażowanego.
- Powtórzenie schematu.
Przejawy te wydają się oczywiste. W praktyce jednak okazuje się, że nie są na tyle wyraźne, by łatwo je wychwycić. Stopniowo presja staje się zwykłym elementem codziennych interakcji, a w związku pojawia się napięcie.
Klasyfikacja wyróżnia cztery typy szantażystów:
- Prokuratorzy. Ich szantaż jest najbardziej oczywisty. Napotkany opór skutkuje agresją. W wariancie aktywnym posuwają się do bezpośrednich gróźb. Osoby bardziej bierne tłumią złość, ale nadal pragną dominować.
- Biczownicy. Grożą "ukaraniem" samych siebie: może to być obniżony nastrój, a w skrajnym przypadku nawet groźba samobójstwa.
- Cierpiętnicy. Nie grożą, ale demonstrują, jak bardzo źle się czują, dając do zrozumienia, że ich sytuację poprawi tylko spełnienie prośby.
- Kusiciele. Obiecują miłość, szczęśliwy dom, wspólne wakacje. Nagrody są atrakcyjne, ale oddalają się z każdym niepożądanym zachowaniem lub sprzeciwem.
Warto pamiętać, że pomiędzy poszczególnymi typami nie ma wyraźnych granic. Wielu szantażystów wykorzystuje kilka chwytów jednocześnie.
Szantaż emocjonalny w związku: przykłady
Szantaż emocjonalny w małżeństwie lub związku może przybierać różne formy. Szantażysta oczekuje konkretnych działań, na przykład rezygnacji z pracy zawodowej albo zgody na nieakceptowalną przez drugą stronę formę seksu. Osoba szantażowana godzi się na ustępstwa, ponieważ kocha partnera i nie chce go stracić, próbuje ratować rodzinę, a czasem chce sama przed sobą udowodnić, że potrafi się zaangażować.
Zobacz także:
Wyrazistymi przykładami szantażowania partnera są zachowania sprowadzające się do gróźb:
- "Gdybyś mnie naprawdę kochał, to..."
- "Mógłbym wiele dla ciebie zrobić, gdybyś tylko..."
- "Jeśli wrócisz do pracy, to... (odejdę, zrobię sobie krzywdę, nie poradzę sobie itd.)"
Przeczytaj także: "Nie należy się oszukiwać, że on się dla mnie zmieni" - mówi ekspert o toksycznych związkach [WYWIAD]
Szantaż emocjonalny rodziców: przykłady
W rodzinie najdobitniejszym przykładem manipulacji jest szantaż emocjonalny rodziców wobec dorosłych dzieci. Często matka lub ojciec dążą do utrzymania kontroli nad swoim potomkiem już po opuszczeniu przez niego rodzinnego gniazda. Chcą podejmować decyzje dotyczące wyprowadzki, przyszłego partnera, wychowania dzieci, a nawet sposobu spędzania wolnego czasu przez syna czy córkę.
Dobitnymi przykładami szantażowania dorosłych dzieci przez rodziców są sformułowania:
- "Jeśli się wyprowadzisz, to..."
- "Przez ciebie znowu czuję się gorzej"
- "Tylko czekasz, aż umrę"
Szantaż emocjonalny w pracy: przykłady
Szantaż emocjonalny czasem towarzyszy również układom służbowym. Sytuacja w pracy często stanowi odbicie relacji rodzinnych nie tylko na linii przełożony - podwładny, ale również pomiędzy kolegami. Szef może próbować wywołać w swoim pracowniku wyrzuty sumienia, prosząc o pracę po godzinach lub wykonywanie czynności spoza zakresu obowiązków. Członkowie zespołu mogą natomiast uczestniczyć w relacji, w której jeden wykonuje obowiązki za drugiego.
Często stosowane chwyty określić można sformułowaniami:
- "Bez twojej pomocy sobie nie poradzę"
- "Zwolnią mnie przez ciebie"
- "Jeśli nie przyjmiesz nadgodzin, będę mieć kłopoty"
Szantaż emocjonalny: test
Poniżej znajduje się lista dziesięciu pytań zamkniętych. Odnoszą się one do związków uczuciowych, można jednak w opisanych sytuacjach zastąpić partnera szefem czy rodzicem. Jeśli przynajmniej trzykrotnie udzielisz odpowiedzi twierdzącej, być może jesteś ofiarą szantażu emocjonalnego.
- Czy zdarza ci się odczuwać wyrzuty sumienia, gdy partner podkreśla, że jesteś wobec niego niesprawiedliwa?
- Czy często przeżywacie "ciche dni"?
- Czy zmieniasz zdanie tylko pod wpływem reakcji lub zachowania partnera?
- Czy po rozmowie lub kłótni z partnerem zdarza ci się zwątpić, że twoja wersja wydarzeń lub spostrzeżenia są słuszne?
- Czy godzisz się na rzeczy, których nie chcesz, aby zadowolić partnera lub uniknąć nieprzyjemności?
- Czy partner podczas różnicy zdań grozi, że wasz związek się rozpadnie?
- Czy partner grozi ci, że coś sobie zrobi, jeśli sytuacja nie rozwinie się po jego myśli?
- Czy masz poczucie, że partner wciąż chce więcej, niezależnie od tego, ile z siebie dajesz?
- Czy masz wrażenie, że partner deprecjonuje twoje uczucia i oczekiwania?
- Czy twojemu partnerowi zdarza się z góry zakładać, że i tak ustąpisz?
Zobacz także: Przebiegły manipulator czy wrażliwy chłopak? Kim jest Softboi?
Jak sobie radzić z szantażem emocjonalnym?
Istnieje kilka cech, które czynią człowieka szczególnie podatnym na działania szantażysty. Do najważniejszych zaliczają się:
- głęboka potrzeba aprobaty,
- lęk przed złością,
- potrzeba spokoju,
- niska samoocena,
- tendencja do przyjmowania na siebie odpowiedzialności za czyjeś życie.
Jak reagować na szantaż emocjonalny i jak się przed nim bronić? Wiele osób uważa, że znajomość technik stosowanych przez szantażystów wystarczy, aby się im nie poddać. To nieprawda. Kluczem do sukcesu jest przełamanie nawykowego sposobu reagowania. Prowadzi do tego kilkuetapowa ścieżka. Podjąć należy następujące kroki:
- Umowa z samym sobą, czyli swego rodzaju postanowienie poprawy. Ważne, aby fizycznie ją spisać, określając cele, na przykład "Obiecuję, że nie zgodzę się więcej na...".
- Nabranie dystansu i brak natychmiastowej reakcji. W momencie, gdy szantażysta wywiera presję, pomoże przerwa. Wystarczy powiedzieć: "Nie zdecyduję w tej chwili" lub "Muszę się nad tym zastanowić", aby zyskać czas i przestrzeń, grając na zwłokę.
- Znoszenie dyskomfortu. To tak naprawdę próba charakteru. Szantażysta będzie wywierał nacisk, któremu trzeba się oprzeć.
- Analiza. Po zyskaniu na czasie przychodzi moment przeanalizowania sytuacji. Czego chciał szantażysta? Jak próbował osiągnąć swój cel? Jaki efekt wywołał? To pytania, na które warto sobie odpowiedzieć, aby zrozumieć schemat.
- Podjęcie decyzji. Może to być odmowa albo świadome ustępstwo, w którym również nie ma nic złego, jeśli spełnienie oczekiwań nie niesie z sobą negatywnych skutków.
Na każdym z etapów tego procesu można poprosić o pomoc terapeutę.
Przeczytaj także: Jak rozpoznać, że partner tobą manipuluje?
Czy szantaż emocjonalny jest karalny?
Kodeks karny nie zna pojęcia szantażu emocjonalnego ani nawet szantażu jako takiego. Najbliższe mu jest zjawisko opisane w art. 191 jako „zmuszenie innej osoby do określonego zachowania się”. Wiąże się z nim kara pozbawienia wolności do lat 3. Przymus ten natomiast trzeba udowodnić.
Szantaż emocjonalny w miejscu pracy może pokrywać się z definicją mobbingu, a analogiczne zachowanie ze strony byłego partnera - z nękaniem. Zanim jednak zgłosimy sprawę do organów ścigania, zbierzmy dowody i, jeśli to możliwe, poradźmy się prawnika.
